Tổng hợp các phương pháp bào chế thục địa cửu chưng cửu sái

Bào chế thục địa theo “Hải Thượng y tông tâm lĩnh” – Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác

Cách nấu thục địa

Dùng nửa nước nửa rượu nấu chín, phơi khô cả nước, lại nấu lại phơi 9 lần là được. Nếu cho vào trong thuốc chữa tỳ hư nên sao khô hãy dùng, chứng có đờm thì sao với nước gừng.

Nhận xét

Thục địa hoàng là thuốc chủ yếu để bổ thận, thuốc tốt nhất để dưỡng âm. Người bây giờ nấu thục địa một lần đã cho là chín là sai lầm, vì nó bẩm tính thuần âm của phương bắc mà sinh ra, không có ánh lửa và mặt trời cùng luyện chung thì không chín được. Cho nên cao Cố bản tuy đã nhiều ngày cô nấu cũng phải dùng nửa sinh nửa thục, xem đó cũng đủ biết: nếu nấu một lần mà cho là được thì tính hàn lương của nó chưa hết, mà tâm kinh và thận kinh đều có khác nhau, thành thử dùng thuốc hàn lương của tâm kinh làm chủ, mà thuốc ôn noãn của thận kinh là tá, chẳng những không ích lợi gì mà đã tổn thương chân dương lại hại khí của tỳ vị, chứng nhiệt thuộc hư còn tạm chịu được, chứ chứng hàn thuộc hư thì bệnh chuyển nặng ngay, ngấm ngầm tổn hại mà không biết, thực là đáng tiếc! Do đó Địa hoàng hoàn dùng phải hết sức cẩn thận.

Cách bào chế thục địa theo “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” – Đỗ Tất Lợi

Cách nấu thục địa theo Trung y

Thục địa hay thục địa hoàng là sinh địa chế biến một cách đặc biệt. Cách chế biến thay đổi tùy theo địa phương và tùy theo người chế biến chưa thống nhất. Sau đây là một phương pháp giới thiệu trong các tài liệu của Trung Quốc.

“Chọn các củ sinh địa to, ngâm nước, cạo sạch đất. Lấy sinh địa (củ nhỏ) vụn nát nấu lấy nước, nước đó tẩm sinh địa xong rồi đem đồ, đồ xong lại phơi, phơi khô lại tẩm. Tẩm và đồ như vậy 9 lần (gọi là cửu chưng cửu sái) khi màu thục đen nhánh là được”.

Khi nấu chú ý dùng đồ sành, tránh dùng đồ đồng vì theo sách cổ, nếu dùng đồ đồng để nấu nam giới uống sẽ bại thận, tóc bạc, phụ nữ dùng sẽ tổn huyết.

Theo Lý Thời Trân trong “Bản thảo cương mục”: nên tán sa nhân với rượu mà nấu thì thục địa sẽ tốt, vì địa hoàng tính rất trệ, sa nhân nhẹ và thơm sẽ điều hòa được ngũ tạng.

Có tác giả khác lại cho rằng không cần chế thành thục địa vì thời Trương Trọng Cảnh (một danh y Trung Quốc thời cổ) người ta không chế thục địa mà chỉ dùng sinh địa.

Cách làm thục địa theo kinh nghiệm Việt Nam

Ở nước ta có nơi chế thục địa như sau: Cho sinh địa vào thùng (sức chứa cả nước lẫn củ 100kg): củ to xuống dưới, củ nhỡ ở giữa, củ nhỏ lên trên. Cứ 80kg sinh địa cho 10 lít rượu 40 độ . Đun lửa lớn cho đến khi sôi, khi đã sôi cho nhỏ lửa, giữ như vậy 6-8 giờ cho đến khi cạn nước. Trong thời gian đun, cách 1 giờ lại múc nước ở dưới nồi tưới lên củ cho thấm đều. Sau đó lấy ra phơi. Sau 3 ngày phơi lại đem nấu lần thứ hai, nhưng thêm 2kg gừng giã nhỏ, cho vào nước khuấy đều, lọc lấy nước. Sau đó vớt ra phơi, rồi lại nấu, làm như vậy 5-7 lần đến khi màu thục đen nhánh là được.

Cách chế thục địa theo tài liệu của PGS.TS Hoàng Minh Chung – ĐH Y Hà Nội

Cách chế biến thục địa

Công thức:

Sinh địa 100kg

Sa nhân 1.5kg

Sinh khương 10kg

Rượu 22 – 25 độ  45 lít

Sinh địa loại bỏ đất cát, rửa sạch, để ráo nước. Gừng tươi rửa sạch, thái nhỏ hoặc xay ướt. Sa nhân loại bỏ tạp chất, rửa sạch, đập hoặc giã, xay nhỏ. Nấu nước gừng-sa nhân bằng nồi nấu hai lớp, đun sôi, điều chỉnh nhiệt độ sôi âm ỉ trong 1 giờ, rút dịch chiết sa nhân – gừng (khoảng 50 lít).

Cho sinh địa đã ráo nước vào nồi nấu hai vỏ. Tẩm sinh địa với 1/2 lượng rượu theo công thức (22.5 lít) cùng với dịch chiết sa nhân-gừng, ngâm ủ trong 2 giờ. Nếu lượng dịch sa nhân-gừng, rượu chưa đủ ngập sinh địa thì bổ sung thêm nước sạch (yêu cầu cao hơn mặt sinh địa khoảng 2-3cm).

Tiến hành nấu trong 3 ngày, mỗi ngày đun sôi âm ỉ trong 6 giờ, đêm ngừng nấu. Sau mỗi ngày bổ sung thêm nước sôi cho đủ ngập.

Đến ngày thứ 4 thì rút dịch nấu, gộp cùng với 1/2 lượng rượu còn lại. Sinh địa trong nồi được đảo trên dưới cho đều. Đổ lượng dịch nấu-rượu vào nồi và ngâm ủ trong 2 giờ. Bổ sung nước cho ngập rồi đun tiếp trong 6 giờ, đêm ngừng nấu.

Ngày thứ 5 rút dịch nấu ra còn khoảng 9-10 lít. Sinh địa được nấu trở nên đen nhánh, có mùi thơm, vị ngọt. Để nguyên hoặc thái lát dày 3-4mm. Sấy tẩm với dịch thu được trong quá trình nấu. Quá trình tẩm – sấy (hoặc phơi nắng) được diễn ra cho tới khi hết dịch và thục địa thu được trở nên đen, láng bóng, khô, dẻo, thớ dai chắc, sờ không dính tay là được.

Tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan: Củ thục địa có màu đen bóng, khô dẻo, thớ dai chắc, sờ không dính tay.

Sự thay đổi thành phần hóa học

Hàm lượng Iridosid giảm, hàm lượng đường khử tăng.

Sự thay đổi tác dụng giữa thục địa và sinh địa

Chuyển từ tính lạnh, tác dụng thanh nhiệt của sinh địa sang thục địa tính ấm có tác dụng bổ âm, dưỡng huyết.

Tác dụng của phụ liệu

Sinh khương, sa nhân, rượu: tăng tính ôn ấm.

Nước và nhiệt độ: thủy phân tinh bột thành đường, đường đa thành đường đơn.

Cửu chưng cửu sái thục địa theo “Bào chế đông nam dược” – L.Y Hoàng Duy Tân & Bs Hoàng Anh Tuấn

Theo Trung y

Phương pháp 1

Chọn thứ sinh địa tốt, to (4-6 củ nặng độ 600g) là tốt nhất, dùng rượu sa nhân (700g sa nhân ngâm trong 10 lít rượu đế), tẩm cho thấm một đêm, xếp vào nồi chõ, đồ cho thật kỹ (một ngày đêm) rồi mang phơi nắng. Đang nóng lại tẩm đồ, phơi như trên. Làm như vậy 9 lần là được.

Phương pháp 2:

Rửa sạch, cạo vỏ, tẩm rượu 1 ngày đêm, đồ – phơi, lại tẩm. Làm như vậy 5-6 lần là được.

Theo kinh nghiệm Việt Nam

Phương pháp 1:

Lấy 10kg sinh địa rửa sạch đất, để ráo nước.

Lấy 5 lít nước cho vào 300g bột sa nhân, nấu cho cạn còn 4.5 lít.

Lấy nước sa nhân tẩm củ sinh địa rồi xếp vào khạp hay thùng men (có tài liệu ghi ngâm ủ 2 giờ).

Nấu trực tiếp sinh địa với nước sa nhân còn lại, cho thêm độ 100g gừng tươi giã nhỏ và nước sôi cho đủ ngập hết các củ. Nấu trong 2 ngày đêm cho chín, nước cạn đến đâu thêm nước sôi vào cho đủ mực nước cũ, nấu cho kỹ. Nếu nấu dối sau này có nấu lại củ cũng không mềm được.

Khi nấu phải đảo luôn, lúc cuối cùng thì để cho cạn còn 1/2 mực nước cũ thì vớt củ sinh địa ra, phơi cho ráo nước.

Lấy nước nấu (cứ 1 lít nước nấu thì thêm 1/2 lít rượu) tẩm bóp rồi đồ 3 giờ, đem phơi. Làm nhiều lần như vậy đến khi hết nước nấu thì thôi. Làm được 9 lần tẩm, đồ (cửu chưng), 9 lần phơi (cửu sái) thì càng tốt. Nếu nửa chừng hết nước thục thì lấy ít rượu tẩm rồi đồ, phơi cũng được.

Phương pháp 2

Lấy 10kg sinh địa, rửa sạch kỹ, ủ 2 ngày đêm. Lấy 5 lít rượu có ngâm 100g bột sa nhân (trong 5-7 ngày) tẩm bóp vào củ sinh địa cho thấu, cho rượu còn lại và củ sinh địa vào trong cái hũ hay thùng tráng men đậy kín rồi nấu cách thủy trong một nồi tôn to 3 ngày đêm. Rải phơi trong cái nia thưa, lấy vải phin đậy kín (tránh ruồi nhặng). Chiều tối lấy nước thục đã thêm 1/2 phần rượu mà tẩm bóp. Hôm sau đồ lại trong 3 giờ rồi đem phơi. Công việc tẩm – đồ – phơi làm cho đến khi hết nước thục thì thôi, nếu làm được 9 lần (cửu chưng, cửu sái) thì càng tốt.

Củ thục địa thịt chắc, ngoài đen huyền, mềm, không dính tay, thớ dai là tốt.

Thục nhỏ đã nắm lại, khi xé ra tuy mịn nhưng không có thớ, không có dịch đen.

Phương pháp 3

Sinh địa rửa sạch xếp vào thùng nhôm hoặc thép không gỉ, củ to xếp dưới, củ nhỏ xếp trên. Cứ 9kg sinh địa dùng 1.5 lít rượu, thêm nước đủ ngập. Nấu sôi nhỏ lửa, duy trì sôi nhẹ từ 6-8 giờ, trong thời gian đun, thường 1 giờ lại múc nước ở dưới nồi rưới đều lên lớp sinh địa phía trên một lần. Có thể đun đến 72 giờ và tiếp nước sôi liên tục, đun tới cạn. Chú ý không để cháy. Đổ ra phơi nắng tới độ ẩm 20% thì đem nấu tiếp nước sinh khương (lấy 200g gừng tươi rửa sạch, giã nhỏ, vắt lấy nước) cho vào sinh địa phơi ở trên. Tiếp tục nấu 6 giờ. Làm lại nhiều lần nấu và phơi nắng để có thục địa đen nhánh, sờ không dính tay.

Phương pháp 4

Dùng bột sa nhân tán nhỏ, ngâm vào rượu 40 độ  với tỉ lệ 1 sa nhân, 100 sinh địa. Dùng rượu này chưng cùng sinh địa 72 giờ. Đổ ra phơi và tẩm dịch chưng, phơi đến khi sản phẩm có màu đen, sờ không dính tay.

Phương pháp 5

Dùng những củ sinh địa nhỏ đem nấu nhiều giờ để lấy dịch sắc. Đem dịch này tẩm với củ sinh địa to rồi đồ nhiều giờ. Đổ ra phơi nắng, rồi lại đồ tiếp nhiều lần. Sau mỗi lần đồ lại phơi, lặp lại 9 lần để có sản phẩm đen nhánh, sờ không dính tay.